6-9. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา

[16-19] ฉฏฺเฐ ‘‘อิธ สมสีสี กถิโต’’ติ วตฺวา เอวํ สมสีสิตํ วิภชิตฺวา อิธาธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส จตุพฺพิโธ โหตี’’ติอาทิมาหฯ โรควเสน สมสีสี โรคสมสีสีฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกเวลายเมวฯ โย จกฺขุโรคาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ สติ ‘‘อิโต อนุฏฺฐิโต อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิ, อถสฺส อรหตฺตญฺจ โรคโต วุฏฺฐานญฺจ เอกกาลเมว โหติ , อยํ โรคสมสีสี นามฯ อิริยาปถสฺส ปริโยสานนฺติ อิริยาปถนฺตรสมาโยโคฯ โย ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรํ อธิฏฺฐาย ‘‘อวิโกเปตฺวาว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิฯ อถสฺส อรหตฺตปฺปตฺติ จ อิริยาปถวิโกปนญฺจ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ ชีวิตสมสีสี นามาติ เอตฺถ ‘‘ปลิโพธสีสํ มาโน, ปรามาสสีสํ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสํ อุทฺธจฺจํ, กิเลสสีสํ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสํ สทฺธา, ปคฺคหสีสํ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสํ สติ, อวิกฺเขปสีสํ สมาธิ, ทสฺสนสีสํ ปญฺญา, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ, จุติสีสํ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสํ นิโรโธ’’ติ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 3.33) วุตฺเตสุ สตฺตรสสุ สีเสสุ ปวตฺตสีสํ กิเลสสีสนฺติ ทฺเว สีสานิ อิธาธิปฺเปตานิ – ‘‘อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจา’’ติ วจนโตฯ เตสุ กิเลสสีสํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติฯ ตตฺถ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ ฯ อญฺญํ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ, อญฺญํ ชีวิตนฺทฺริยปริยาทายกํฯ ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นามฯ

กถํ ปนิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตายฯ ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหตีติ อิมาย วารสมตายฯ วารสมวุตฺติทายเกน หิ มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวารา จ กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.78; สํ. นิ. 3.12, 14) วจนโต ปจฺจเวกฺขณปริสมาปเนน กิเลสปริยาทานํ สมฺปาปิตํ นาม โหตีติ อิมาย วารวุตฺติยา สมตาย กิเลสปริยาทานชีวิตปริยาทานานํ สมตา เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ยสฺมา ปนสฺส…เป... ตสฺมา เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ

อายุโน เวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายตีติ อนฺตราปรินิพฺพายีฯ

เตนาห ‘‘โย ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสู’’ติอาทิ ฯ เวมชฺเฌติ อวิหาทีสุ ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺถ อายุโน เวมชฺเฌฯ อายุเวมชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายีฯ เตนาห ‘‘โย ตตฺเถวา’’ติอาทิฯ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อนุสฺสาเหน อกิลมนฺโต ติกฺขินฺทฺริยตาย สุเขเนว ปรินิพฺพายตีติ อสงฺขารปรินิพฺพายีฯ เตนาห ‘‘โย เตสํเยวา’’ติอาทิฯ เตสํเยว ปุคฺคลานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ อปฺปโยเคนาติ อธิมตฺตปฺปโยเคน วินา อปฺปกสิเรนฯ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปรินิพฺพายตีติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตญฺจาติ, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโภโตฯ ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ

เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ โย หิ อวิหโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ อยญฺหิ อวิเหสุ กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติ, ตตฺราปิ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติ, ตตฺราปิ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสิํ คจฺฉติ, ตตฺราปิ อฏฺฐ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อกนิฏฺฐํ คจฺฉติ, ตตฺถ วสนฺโต อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉติฯ ตตฺถ โย อวิหโต ปฏฺฐาย ทุติยํ วา จตุตฺถํ วา เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย กามภวโต จวิตฺวา อกนิฏฺเฐสุ ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย เหฏฺฐา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามีติฯ

เอเต ปน อวิเหสุ อุปฺปนฺนสมนนฺตรอายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายนวเสน ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโตติ ปญฺจวิโธ, อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน ทส โหนฺติ, ตถา อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร ทสกาติ จตฺตารีสํฯ

อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ จตฺตาโร, อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน อฏฺฐาติ อฏฺฐจตฺตารีสํ อนาคามิโนฯ สตฺตมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม นิทฺทสวตฺถูนีติ อาทิสทฺทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิทฺทสาทิวตฺถูนี’’ติฯ นตฺถิ อิทานิ อิมสฺส ทสาติ นิทฺทโสฯ ปญฺโหติ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถฯ ปุน ทสวสฺโส น โหตีติ เตสํ มติมตฺตเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติ กิรสทฺทคฺคหณํฯ นิทฺทโสติ เจตํ วจนมตฺตํฯ ตสฺส นิพฺพีสาทิภาวสฺส วิย นินฺนวาทิภาวสฺส จ อิจฺฉิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คาเม วิจรนฺโตติ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺโตฯ น อิทํ ติตฺถิยานํ อธิวจนํ เตสุ ตนฺนิมิตฺตสฺส อภาวา, สาสเนปิ เสขสฺสปิ น อิทํ อธิวจนํ, กิมงฺคํ ปน ปุถุชฺชนสฺสฯ ยสฺส ปเนตํ อธิวจนํ เยน จ การเณน, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขีณาสวสฺเสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปฏิสนฺธิกภาโว หิสฺส ปจฺจกฺขโต การณํฯ ปรมฺปราย อิตรานิ ยานิ ปาฬิยํ อาคตานิํฯ

สิกฺขาย สมฺมเทว อาทานํ สิกฺขาสมาทานํฯ ตํ ปนสฺสา ปาริปูริยา เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาตฺตยปูรเณ’’ติฯ สิกฺขาย วา สมฺมเทว อาทิโต ปฏฺฐาย รกฺขณํ สิกฺขาสมาทานํฯ ตญฺจ อตฺถโต ปูรเณน ปริจฺฉินฺนํ อรกฺขเณ สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต, รกฺขเณ จ ปริปูรณโตฯ พลวจฺฉนฺโทติ ทฬฺหจฺฉนฺโทฯ อายตินฺติ อนนฺตรานาคตทิวสาทิกาโล อธิปฺเปโต, น อนาคตภโวติ อาห ‘‘อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปี’’ติฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส ตตฺถ นิพทฺธภตฺติตา อวิคตเปมตาฯ เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจาทิวเสน สมฺมเทว นิชฺฌานํ ธมฺมนิสามนาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาเยตํ อธิวจน’’นฺติฯ ตณฺหาวินเยติ ภงฺคานุปสฺสนาญาณานุภาวสิทฺเธ ตณฺหาวิกฺขมฺภเนฯ เอกีภาเวติ คณสงฺคณิกากิเลสสงฺคณิกาวิคมสิทฺเธ วิเวกวาเสฯ